Odpowiedzialność karna osób niepełnoletnich jest często powracającym i niemniej kontrowersyjnym tematem. Często słyszymy o młodych osobach zatrzymanych za posiadanie narkotyków, rozbój, a także dużo poważniejsze przestępstwa. Do napisania niniejszego wpisu skłoniły mnie dwa zdarzenia z udziałem nieletnich, o których głośno było w ostatnim czasie.
Pierwszym z nich był napad z użyciem niebezpiecznego narzędzia na taksówkarza, dokonany przez dwoje ludzi w wieku 16 i 18 lat. Kilka dni temu (22.01.2020 r.) zapadł wyrok w tej sprawie – młody mężczyzna (18 lat) skazany został na 4 lata bezwzględnego pozbawienia wolności. Natomiast jego młodsza koleżanka (16 lat) odpowiadała przed sądem dla nieletnich. Trafiła do ośrodka poprawczego.
Drugie, niezwykle tragiczne w skutkach zdarzenie miało miejsce 26 stycznia 2020 r. w Chełmie, gdzie 14-latek śmiertelnie ranił swoją macochę. Na ten moment niewiele wiadomo o samym zajściu, jednak można je uznać za dobry punkt wyjścia do omówienia kwestii odpowiedzialności, jaka grozi osobom nieletnim za popełnione przestępstwa.
Zgodnie z art. 10 § 1 kodeksu karnego (dalej: ,,k.k.’’), co do zasady za przestępstwa nie odpowiada osoba, która nie ukończyła 17 lat. W wyjątkowych sytuacjach wskazanych w art. 10 § 2 k.k. odpowiedzialność może ponosić już 15-sto latek. Osoby młodsze odpowiadają zgodnie z ustawą z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich.
Warto zatem mieć świadomość, że niepełnoletność dziecka nie wyłącza jego odpowiedzialności karnej, która w polskim systemie prawnym uregulowana została dwutorowo. W zależności od wieku oraz popełnionego czynu, do osoby poniżej 18-tego roku życia mogą mieć zastosowanie bądź przepisy kodeksu karnego bądź właśnie ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich. Wzmiankowana ustawa ma na celu przede wszystkim przeciwdziałanie demoralizacji i przestępczości nieletnich.
Sytuacja nieletnich, a w konsekwencji stosowane wobec nich środki wychowawcze, w zależności od wieku, kształtuje się następująco:
I. Nieletni dopuszcza się czynu zabronionego przed ukończeniem 13. roku życia
- czyn traktowany jest jako przejaw demoralizacji nieletniego i Sąd może zastosować środki przewidziane w ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich.
II. Nieletni dopuszcza się czynu zabronionego między 13. a 17. rokiem życia
- co do zasady stosowana jest ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich
- zgodnie z art. 10 § 2 k.k., na zasadach określonych w kodeksie karnym może odpowiadać nieletni, który po ukończeniu 15 lat dopuścił się następujących przestępstw:
- zamach na życie Prezydenta (art. 134 k.k.);
- zabójstwo człowieka (art. 148 § 1, 2 lub 3 k.k.);
- spowodowanie ciężkiego uszczerbku na zdrowiu (art. 156 § 1 lub 3 k.k.);
- spowodowania zdarzenia, które zagraża życiu lub zdrowiu wielu osób albo mieniu w wielkich rozmiarach, pożar, eksplozja materiałów wybuchowych (art. 163 § 1 lub 3 k.k.);
- zawładnięcia statkiem wodnym lub powietrznym (art. 166 k.k.);
- katastrofy w ruchu lądowym (art. 173 § 1 lub 3 k.k.);
- zgwałcenia wspólnie z inną osobą, wobec małoletniego poniżej lat 15, wobec wstępnego, zstępnego, brata lub siostry (art. 197 § 3 lub 4 k.k.);
- czynnej napaści na funkcjonariusza publicznego, w wyniku której nastąpił skutek w postaci ciężkiego uszczerbku na zdrowiu funkcjonariusza publicznego lub osoby do pomocy mu przybranej (art. 223 § 2 k.k.);
- wzięcia zakładnika (art. 252 § 1 lub 2 k.k.);
- rozboju (art. 280 k.k.);
jeżeli sąd uzna, że okoliczności sprawy, stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste przemawiają za odpowiedzialnością na zasadach określonych w kodeksie karnym, a w szczególności jeżeli poprzednio stosowane środki wychowawcze lub poprawcze okazały się bezskuteczne.
III. Nieletni dopuszcza się czynu zabronionego między 17. a 18. rokiem życia
- co do zasady stosowane są przepisy kodeksu karnego.
Źródło: Unsplash.com / Peter Scherbatykh
Jakie środki wychowawcze oraz kary są stosowane wobec nieletnich?
Zgodnie z art. 6 ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, wobec nieletnich sąd rodzinny może:
- udzielić upomnienia;
- zobowiązać do określonego postępowania, a zwłaszcza do naprawienia wyrządzonej szkody, do wykonania określonych prac lub świadczeń na rzecz pokrzywdzonego lub społeczności lokalnej, do przeproszenia pokrzywdzonego, do podjęcia nauki lub pracy, do uczestniczenia w odpowiednich zajęciach o charakterze wychowawczym, terapeutycznym lub szkoleniowym, do powstrzymania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach albo do zaniechania używania alkoholu lub innego środka w celu wprowadzania się w stan odurzenia;
- ustanowić nadzór odpowiedzialny rodziców lub opiekuna;
- ustanowić nadzór w organizacji młodzieżowej lub innej organizacji społecznej, zakładu pracy albo osoby godnej zaufania – udzielających poręczenia za nieletniego;
- zastosować nadzór kuratora;
- skierować do ośrodka kuratorskiego, a także do organizacji społecznej lub instytucji zajmujących się pracą z nieletnimi o charakterze wychowawczym, terapeutycznym lub szkoleniowym, po uprzednim porozumieniu się z tą organizacją lub instytucją;
- orzec zakaz prowadzenia pojazdów;
- orzec przepadek rzeczy uzyskanych w związku z popełnieniem czynu karalnego;
- orzec umieszczenie w młodzieżowym ośrodku wychowawczym albo w rodzinie zastępczej zawodowej, która ukończyła szkolenie przygotowujące do sprawowania opieki nad nieletnim;
- orzec umieszczenie w zakładzie poprawczym.
Ponadto, zgodnie z art. 7 ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, sąd rodzinny może:
- zobowiązać rodziców lub opiekuna do poprawy warunków wychowawczych, bytowych lub zdrowotnych nieletniego, a także do ścisłej współpracy ze szkołą, do której nieletni uczęszcza, poradnią psychologiczno – pedagogiczną lub inną poradnią specjalistyczną, zakładem pracy, w którym jest zatrudniony, oraz lekarzem lub zakładem leczniczym;
- zobowiązać rodziców lub opiekuna do naprawienia w całości lub w części szkody wyrządzonej przez nieletniego;
- zwrócić się do właściwych instytucji państwowych lub społecznych oraz jednostek samorządowych o udzielenie niezbędnej pomocy w poprawie warunków wychowawczych, bytowych lub zdrowotnych nieletniego.
W przypadku natomiast, gdy sprawa podlega rozpoznaniu przez sąd karny, nieletniemu wymierzana jest kara. Zgodnie z art. 32 k.k., karami są:
- grzywna;
- ograniczenie wolności;
- pozbawienie wolności;
- 25 lat pozbawienia wolności;
- dożywotnie pozbawienie wolności.
W myśl art. 10 § 3 k.k. w przypadku skazania nieletniego, który dopuścił się czynu zabronionego po ukończeniu 15 lat, orzeczona kara nie może przekroczyć dwóch trzecich górnej granicy ustawowego zagrożenia przewidzianego za przypisane sprawcy przestępstwo. Ponadto, sąd może zastosować także nadzwyczajne złagodzenie kary.
Wymierzając karę nieletniemu sąd kieruje się przede wszystkim tym, aby sprawcę wychować, m.in. dlatego wobec sprawcy, który w czasie popełnienia przestępstwa nie ukończył 18 lat, nie orzeka się kary dożywotniego pozbawienia wolności (art. 54 § 2 k.k.). Zgodnie z art. 10 § 4 k.k., w stosunku do sprawcy, który popełnił występek po ukończeniu lat 17, lecz przed ukończeniem lat 18, sąd zamiast kary stosuje środki wychowawcze, lecznicze albo poprawcze przewidziane dla nieletnich, jeżeli okoliczności sprawy oraz stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste za tym przemawiają.
Podsumowując, niepełnoletność naszego dziecka nie wyłącza jego odpowiedzialności za popełnione czyny. Wobec nieletnich przestępców prawo przewiduje łagodniejsze kary, jednak w tak młodym wieku kara pozbawienia wolności jest niezwykle dotkliwa i może odcisnąć trwały ślad na psychice dziecka. Pomimo, że oficjalne statystyki wskazują na spadek przestępczości wśród nieletnich w ostatnich latach, należy pamiętać, że problem nadal istnieje i jest bardzo poważny.